TLGD – Vào mỗi đầu năm học, vấn đề thu chi, đặc biệt là các khoản đóng góp “tự nguyện” tại trường học, lại trở thành tâm điểm chú ý của dư luận, hé lộ mâu thuẫn giữa nhu cầu thực tế và nỗi lo lạm thu. Chủ trương xã hội hóa giáo dục, huy động sức dân cùng chăm lo cho sự nghiệp “trồng người” là đúng đắn, nhất là khi ngân sách nhà nước còn hạn hẹp.
Nhiều nơi, sự chung tay của phụ huynh đã thực sự giúp cải thiện cơ sở vật chất, nâng cao chất lượng dạy và học. Tuy nhiên, ranh giới mong manh giữa tự nguyện và ép buộc, giữa đóng góp xây dựng và các khoản thu thiếu minh bạch đã khiến không ít phụ huynh bức xúc.
Thực tế nhức nhối này tại Thanh Hóa gần đây đã khiến Công an tỉnh phải kiến nghị chấn chỉnh, và UBND tỉnh chỉ đạo các sở ngành, bao gồm cả Thanh tra tỉnh, cùng vào cuộc làm rõ. Vấn đề không chỉ là tiền nong, mà còn là câu chuyện về niềm tin, trách nhiệm quản lý và sự lành mạnh của môi trường giáo dục.
Từ nhu cầu chính đáng đến nỗi lo “lạm thu”
Không thể phủ nhận áp lực đang đè nặng lên vai các nhà trường. Yêu cầu đổi mới giáo dục ngày càng cao, đòi hỏi cơ sở vật chất đồng bộ, thiết bị hiện đại. Thế nhưng, kinh phí ngân sách thường chỉ đủ đáp ứng các nhu cầu cơ bản như lương giáo viên, hoạt động tối thiểu. Việc sửa chữa lớn, mua sắm mới hay đầu tư nâng cao chất lượng thường nằm ngoài khả năng cân đối.
Đối mặt thực tế đó, nhiều trường, nhất là ở vùng khó khăn, buộc phải tìm đến sự chung tay của cộng đồng, trực tiếp là phụ huynh. Mong muốn có thêm máy chiếu, phòng học khang trang, sân chơi an toàn, hay đủ đồ dùng học tập… là những nhu cầu chính đáng. Kêu gọi đóng góp tự nguyện trở thành giải pháp tình thế để bù đắp thiếu hụt nguồn lực công.
Khi việc vận động được thực hiện đúng cách, xuất phát từ nhu cầu bức thiết, bàn bạc công khai, dân chủ, có sự thống nhất và kế hoạch sử dụng minh bạch, thường nhận được sự đồng tình. Nhiều phụ huynh, dù kinh tế không khá giả, vẫn sẵn lòng đóng góp, bởi họ hiểu rằng sự đầu tư đó là cho tương lai học tập của con em. Những ngôi trường khang trang hơn, thiết bị mới được trang bị là minh chứng cho hiệu quả khi có sự đồng lòng giữa nhà trường và gia đình.
Việc sửa chữa lớn, mua sắm mới hay đầu tư nâng cao chất lượng thường nằm ngoài khả năng cân đối.
Tuy nhiên, thực tế đáng buồn là không ít nơi, ý nghĩa tốt đẹp của xã hội hóa, của tinh thần tự nguyện đã bị làm cho méo mó. Áp lực hoàn thiện cơ sở vật chất, mong muốn nhanh chóng có trang thiết bị “bằng chị bằng em”, đôi khi cộng với sự nóng vội, thiếu tế nhị, thậm chí thiếu sâu sát trong quản lý, đã dẫn đến tình trạng huy động mang tính áp đặt, gây bức xúc.
Biểu hiện rõ nhất là việc đưa ra mức thu “dự kiến” rồi gần như mặc định chia bình quân, bất kể hoàn cảnh. Ban đại diện cha mẹ học sinh (BĐD CMHS), nơi lẽ ra phải giám sát, phản biện, thì ở nhiều trường lại trở thành công cụ “hợp thức hóa” các khoản thu ngoài quy định. Hàng loạt quỹ với đủ tên gọi ra đời: quỹ lớp, quỹ trường, quỹ khuyến học, quỹ photo, quỹ vệ sinh, quỹ nước uống… khiến phụ huynh hoang mang. Có nơi còn vận động mua sắm thiết bị đắt tiền như tivi lớn, điều hòa… dù chưa thực sự cấp thiết.
Tất cả các khoản thu đó, dù mang danh “tự nguyện”, lại tạo thành gánh nặng không nhỏ đầu năm học, đặc biệt với gia đình đông con, hộ nghèo. Nỗi lo “lạm thu” không chỉ là tiền bạc, mà sâu xa hơn, nó làm tổn thương tình cảm, gây hoài nghi, mất niềm tin vào môi trường giáo dục. Mối quan hệ hợp tác tốt đẹp giữa gia đình và nhà trường trở nên căng thẳng.
Sự thiếu minh bạch trong quản lý, sử dụng các khoản đóng góp càng làm tăng bức xúc. Tiền thu về chi tiêu ra sao, có đúng mục đích, hiệu quả, tiết kiệm không? Khi những câu hỏi này không được công khai trả lời rõ ràng, đầy đủ, có sổ sách, chứng từ, thì sự bất bình của phụ huynh là điều dễ hiểu. Chính sự mập mờ này là mảnh đất cho dư luận tiêu cực, ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín nhà trường và ngành giáo dục.
Minh bạch và trách nhiệm – Chìa khóa gỡ rối
Thực trạng nhức nhối về thu chi đầu năm học tại Thanh Hóa đã được chính Công an tỉnh chỉ ra thẳng thắn trong Tờ trình số 391/TTr-CAT-ANCTNB ngày 30/9/2025. Văn bản này phân tích sâu những bất cập trong xã hội hóa giáo dục, chỉ rõ tình trạng “lạm thu”, “núp bóng tự nguyện” và nguyên nhân cốt lõi là sự “chưa thực sự minh bạch”, việc sử dụng quỹ phụ huynh “chưa đúng nội dung chi, chưa mang lại hiệu quả”. Đây là tiếng nói quan trọng, phản ánh đúng thực tế, cho thấy vấn đề cần được nhìn nhận nghiêm túc.
Việc Công an tỉnh kiến nghị các giải pháp, bao gồm đề nghị Sở Giáo dục & Đào tạo phối hợp Sở Tài chính ban hành hướng dẫn chi tiết, tăng cường kiểm tra giám sát, và đề nghị Thanh tra tỉnh “thực hiện thanh tra chuyên đề, xử lý nghiêm các vi phạm”, là bước đi cần thiết. Chỉ đạo kịp thời của UBND tỉnh tại Công văn số 17878/UBND-TDNC ngày 15/10/2025, yêu cầu các sở ngành phối hợp, thể hiện quyết tâm chính trị của lãnh đạo tỉnh.
Cần nhìn nhận đúng vai trò của cơ quan thanh tra. Việc Thanh tra tỉnh được đề nghị vào cuộc là một bước đi theo quy trình, thực hiện chỉ đạo của UBND tỉnh (Công văn 17878/UBND-TDNC), sau khi xem xét đề xuất dựa trên tình hình thực tế của Công an tỉnh (Tờ trình 391/TTr-CAT-ANCTNB). Đây là hoạt động giám sát bình thường của nhà nước, nhằm đánh giá việc chấp hành pháp luật, phát hiện sai phạm (nếu có) để kiến nghị xử lý, giúp công tác quản lý đi vào nền nếp, làm lành mạnh hóa môi trường giáo dục. Việc quy trách nhiệm hay hiểu sai lệch về vai trò của thanh tra trong quy trình phối hợp này là chưa đầy đủ.
Để gỡ rối tận gốc, khôi phục niềm tin và đưa xã hội hóa về đúng quỹ đạo, cần đề cao sự minh bạch và trách nhiệm giải trình. Trước hết, cần hành lang pháp lý rõ ràng. Ngành Giáo dục và Tài chính cần sớm ban hành hướng dẫn thật cụ thể về các khoản thu ngoài ngân sách: khoản nào được thu theo thỏa thuận, khoản nào là vận động tài trợ, quy trình ra sao, mức trần (nếu có), cách thức quản lý, sử dụng, công khai, quyết toán thế nào. Cần làm rõ vai trò, giới hạn hoạt động của BĐD CMHS. Quy định phải dễ hiểu, dễ áp dụng, dễ kiểm tra và có chế tài đủ mạnh.
Nguyên tắc “công khai, minh bạch” phải được thực hiện thực chất. Mọi kế hoạch vận động, dù lớn hay nhỏ, phải xuất phát từ nhu cầu thực tế, xây dựng chi tiết, dự toán rõ ràng, bàn bạc dân chủ với phụ huynh. Việc tiếp nhận, quản lý, sử dụng phải có sổ sách, chứng từ, được BĐD CMHS giám sát (đúng vai trò đại diện) và báo cáo công khai, quyết toán định kỳ đến từng phụ huynh. Hãy để phụ huynh thấy sự đóng góp của họ được trân trọng, sử dụng đúng mục đích.
Tinh thần “tự nguyện” phải được tôn trọng tuyệt đối. Không “cào bằng” mức đóng, không gây áp lực, không phân biệt đối xử hay gắn việc đóng góp với kết quả học tập. Sự ủng hộ cần được ghi nhận trân trọng, thay vì biến thành “nghĩa vụ” trá hình. Nhà trường cần năng động hơn trong việc đa dạng hóa nguồn lực xã hội hóa, kêu gọi sự chung tay từ doanh nghiệp, tổ chức, nhà hảo tâm, cựu học sinh… thay vì chỉ trông chờ vào phụ huynh.
Cuối cùng là trách nhiệm người đứng đầu. Hiệu trưởng chịu trách nhiệm toàn diện về thu chi, đảm bảo tuân thủ quy định. Cơ quan quản lý nhà nước, đặc biệt là UBND cấp xã/phường, cần tăng cường kiểm tra, giám sát thường xuyên, đột xuất; xử lý nghiêm vi phạm, nhất là trách nhiệm người đứng đầu. Vai trò giám sát của cộng đồng, báo chí cũng cần được phát huy.
Nâng cao chất lượng giáo dục là hành trình dài, cần sự chung tay của toàn xã hội. Xã hội hóa là chủ trương đúng, nhưng cách làm cần đúng đắn, minh bạch, hợp lòng dân. Chỉ khi niềm tin được xây dựng vững chắc trên nền tảng công khai và trách nhiệm, sự đóng góp của cộng đồng mới thực sự trở thành nguồn lực quý báu, tiếp sức cho sự nghiệp “trồng người”.
Doãn Tài – Lan Anh